Trong chiến lược quốc gia nhằm chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030, y học hiện đại đã mang đến cho chúng ta những vũ khí vô cùng sắc bén để ngăn chặn sự lây lan của virus HIV. Nếu như trước đây, nhắc đến dự phòng, đa số mọi người chỉ nghĩ đến việc sử dụng bao cao su hay sống chung thủy, thì ngày nay, các biện pháp can thiệp y sinh học đã mở ra một kỷ nguyên mới an toàn và chủ động hơn rất nhiều. Nổi bật nhất trong số đó là hai phương pháp dự phòng bằng thuốc kháng virus: PrEP (Dự phòng trước phơi nhiễm) và PEP (Dự phòng sau phơi nhiễm). Tuy nhiên, thực tế cho thấy tại cộng đồng vẫn còn tồn tại sự nhầm lẫn đáng kể giữa hai khái niệm này, dẫn đến việc bỏ lỡ "thời gian vàng" hoặc lựa chọn phương pháp chưa phù hợp với hoàn cảnh nguy cơ. Bài viết này sẽ giúp quý độc giả phân biệt rõ ràng giữa PrEP và PEP, từ đó trang bị kiến thức vững chắc để tự bảo vệ sức khỏe cho bản thân và những người xung quanh.

          Để hình dung một cách đơn giản nhất về sự khác biệt cốt lõi giữa hai phương pháp này, chúng ta hãy nhìn vào yếu tố thời điểm sử dụng. PrEP, viết tắt của cụm từ tiếng Anh Pre-Exposure Prophylaxis, nghĩa là điều trị dự phòng trước khi có hành vi nguy cơ lây nhiễm. Có thể ví PrEP như một "tấm khiên" bảo vệ thường trực hoặc giống như việc chúng ta uống thuốc bổ hàng ngày để tăng cường đề kháng. Phương pháp này dành cho những người chưa nhiễm HIV nhưng có các hành vi nguy cơ cao lây nhiễm, chẳng hạn như nam quan hệ tình dục đồng giới, người chuyển giới nữ, hoặc những người có bạn tình nhiễm HIV chưa đạt tải lượng virus dưới ngưỡng phát hiện. Khi sử dụng PrEP đều đặn mỗi ngày theo chỉ định của bác sĩ, thuốc sẽ tạo ra nồng độ bảo vệ sẵn có trong máu. Nếu không may virus HIV xâm nhập vào cơ thể, nồng độ thuốc này sẽ ngay lập tức ngăn chặn, không cho virus nhân lên và gây bệnh. Hiệu quả bảo vệ của PrEP được ghi nhận lên tới hơn 90% đối với lây nhiễm qua đường tình dục và hơn 70% qua đường tiêm chích ma túy, biến nó trở thành biện pháp dự phòng chủ động hiệu quả bậc nhất hiện nay.

          Ngược lại với sự chủ động và dài hạn của PrEP, PEP (Post-Exposure Prophylaxis) lại mang tính chất cấp cứu và khẩn cấp. PEP là biện pháp sử dụng thuốc kháng virus để dự phòng lây nhiễm HIV ngay sau khi vừa có hành vi nguy cơ. Nếu PrEP là "tấm khiên" phòng thủ từ xa, thì PEP giống như "bình cứu hỏa" dập tắt đám cháy vừa mới nhen nhóm, hay viên thuốc an thai khẩn cấp trong sản khoa. PEP thường được chỉ định cho các trường hợp gặp tai nạn bất ngờ như: quan hệ tình dục không an toàn (bị rách bao cao su hoặc bị cưỡng bức), nhân viên y tế bị kim tiêm chứa máu người nhiễm HIV đâm phải, hoặc người dân vô tình dẫm phải kim tiêm nghi ngờ có nguồn gốc không rõ ràng. Điều kiện tiên quyết của PEP chính là yếu tố thời gian. Thuốc cần được uống càng sớm càng tốt, tối ưu nhất là trong vòng vài giờ đầu và chậm nhất không quá 72 giờ (3 ngày) sau khi phơi nhiễm. Sau "72 giờ vàng" này, hiệu quả của thuốc sẽ giảm đi đáng kể hoặc không còn tác dụng, virus đã có thể xâm nhập sâu và thiết lập sự nhiễm trùng vĩnh viễn trong cơ thể. Một liệu trình PEP kéo dài liên tục trong 28 ngày và đòi hỏi sự tuân thủ nghiêm ngặt tuyệt đối để đảm bảo thành công.

          Sự khác biệt tiếp theo nằm ở đối tượng và tâm thế sử dụng. Người sử dụng PrEP thường là những người xác định mình có nguy cơ lây nhiễm thường xuyên và muốn chủ động kiểm soát rủi ro đó trong một khoảng thời gian dài. PrEP mang lại cho họ sự tự tin, giảm bớt lo âu trong đời sống tình cảm và quan hệ tình dục. Trong khi đó, người tìm đến PEP thường đang trong trạng thái lo lắng, hoảng loạn sau một sự cố ngoài ý muốn. Do đó, bên cạnh việc cấp thuốc, các bác sĩ tại Trung tâm Kiểm soát bệnh tật (CDC) Cà Mau hay các cơ sở y tế địa phương còn chú trọng rất nhiều đến công tác tư vấn, trấn an tâm lý để người bệnh yên tâm hoàn thành đủ 28 ngày thuốc.

          Tại Cà Mau, hệ thống y tế dự phòng đã và đang triển khai rộng rãi cả hai dịch vụ này. Người dân cần hiểu rằng, việc tiếp cận PrEP hay PEP hiện nay rất thuận lợi, bảo mật và được hỗ trợ tối đa. Các phòng khám ngoại trú và trung tâm y tế trên địa bàn tỉnh luôn sẵn sàng tiếp nhận, tư vấn và cung cấp thuốc. Đừng để sự e ngại hay thiếu thông tin làm rào cản khiến chúng ta đánh mất cơ hội bảo vệ sức khỏe của chính mình.

          Tóm lại, PrEP và PEP là hai mảnh ghép bổ trợ hoàn hảo trong bức tranh dự phòng HIV toàn diện. PrEP dành cho sự phòng vệ chủ động, dài hạn trước khi nguy cơ xảy ra; còn PEP dành cho sự ứng phó khẩn cấp, ngắn hạn ngay sau khi nguy cơ xuất hiện. Dù là phương pháp nào, điều quan trọng nhất vẫn là sự nhận thức đúng đắn và hành động kịp thời của mỗi cá nhân.